سالک یک ضایعه‌ی پوستی و زیرپوستی (زیر جلدی) عفونی از نوع گرانولوماتوز (برآمدگی و سفت و دانه دانه شدن نسج در اثر عفونت) است که باعث بروز زائده‌ های نوک‌تیز روی پوست می‌شود و این زائده‌ها بعدا به زخم از نوع خشک یا مرطوب تبدیل می‌شوند. عوامل ایجاد کننده‌ی سالک، انگل‌های لیشمانیا ماژور (L. major) و لیشمانیا تروپیکا (L. tropica) هستند. این بیماری عموما در کودکان و جوانان ایجاد می‌شود. اصلی‌ترین میزبان این انگل‌ها انسان و ناقل آن ها نوعی پشه‌ی خاکی است. (نوع P.papatasi در شبه قاره هند و نوع P.sargenti در سایر مناطق).

دوره‌ی کمون بیماری سالک خشک، بین 2 تا 6 ماه است. در ابتدا یک جوش کوچک روی صورت پیدا می‌شود و این جوش به تدریج بزرگ شده و تبدیل به ضایعه‌ی پوستی زخمی می‌شود. زخم این ضایعه پوستی مدور در مرکز آن بوده و دارای مرز مشخصی می باشد. در اطراف این ضایعه پوستی، مرز گوشتی زبری وجود دارد و از آن ماده عفونی ترشح می‌شود. سالک خشک ممکن است به صورت یک زخم واحد یا تعداد زیادی زخم در نقاط باز بدن (که با لباس پوشیده نشده‌اند) باشد. این زخم‌ها بین 1 تا 2 سال بعد بهبود می‌یابند، اما جای آن مانند یک جای جوش بزرگ و بدون رنگدانه پوستی، روی پوست می‌ماند. این انگل‌ها به وفور در بدن شخص آلوده وجود دارند و می‌توانند بر اثر تماس مستقیم (خون، مایعات یا مخاط شخص آلوده با خون و یا مخاط بدن شخص پذیرنده) با شخص آلوده به سایر افراد منتقل شوند. حتی در مواردی ممکن است، این انگل با تماس پوستی به شخص دیگر منتقل شود. البته این حالت در صورتی رخ می‌دهد که پوست شخص پذیرنده زخمی باشد. اصلی‌ترین نشانه‌ی این بیماری زخم‌های پوستی بدون درد هستند.

علائم پوستی این بیماری ممکن است تنها یک یا دو هفته پس از گزیده شدن توسط پشه‌ خاکی، بروز کنند. اما در مواردی ممکن است، بروز علائم بیماری ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد. در افرادی که به این بیماری مبتلا شده‌اند و نشانه‌های پوستی بیماری نیز بروز کرده است، ممکن است بروز علائم اصلی بیماری، بین 1 تا 5 سال بعد از بهبود کامل زخم‌های سالک، طول بکشد. این علائم عمدتا عبارتند از ایجاد زخم‌ هایی در داخل دهان، بینی یا روی لب. سایر علائم شامل گرفتگی بینی آبریزش بینی، خون دماغ شدن و تنگی نفس می باشند. غدد لنفاوی معمولا بر اثر این بیماری ملتهب و بزرگ نمی‌شوند. به منظور تشخیص انگل سالک نمونه‌ای از پوسته‌ی اطراف زخم بیمار گرفته می‌شود و این نمونه بررسی می‌شود.

 

به طور کلی بیماری سالک به وسیله انواع پشه خاکی های آلوده به سه طریق زیر به وجود می آید:                     
1- انسان به انسان         
2- حیوان به حیوان          
3- حیوان به انسان و بالعکس        

راه های دیگر انتقال ممکن است تماس جنسی، انتقال خون، از مادر به جنین، آلودگی مخاط چشم، زخم های باز با مواد آلوده مانند ترشح زخم یا مخاط بینی انسان و یا حیوان مبتلا به لیشمانیوز احشایی باشد. حیوانات گوشتخوار ممکن است با خوردن لاشه حیوان آلوده مبتلا شوند.  یکی از مهم ترین راه های پیشگیری از این بیماری رعایت بهداشت محیط و بهسازی محیط است. اما از آن جا که سالک از طریق نیش پشه خاکی منتقل می شود، جلوگیری از ورود پشه خاکی به محل زندگی از اقدامات اساسی است که در این راستا می توان به نکات زیر اشاره کرد:    
محافظت بدن در برابر نیش زدن پشه خاکی، پوشاندن قسمت های باز بدن، نصب توری فلزی با منافذ ریز به در و پنجره ها و استفاده از پشه بند، خوابیدن در طبقات بالایی ساختمان (به دلیل ناتوانی این پشه‌ها در پرواز)، نرفتن به فضای باز در فاصله بین غروب تا طلوع آفتاب (این پشه‌ها در این زمان بیشترین فعالیت را دارند)، تهیه کردن پشه‌بند، اسپری حشره‌کش و کرم ضد حشرات قبل از سفر کردن به مناطق پر خطر، محافظت از زخم سالک و پوشاندن آن با گاز استریل، مبارزه با جوندگان و سگ های ولگرد. عوارض سالک شامل خونریزی، بروز سایر عفونت‌ها در بدن به خاطر ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن و ایجاد ضایعه پوستی(به جا ماندن جای زخم سالک روی پوست) می باشد. در صورت بروز لیشمانیای احشایی، این بیماری مرگ‌آور خواهد بود. البته مرگ بیمار نه به خاطر خود بیماری، بلکه به خاطر عوارض ناشی از آن رخ می‌دهد.        در صورتی که تعداد زخم‌ها کم باشد، از روش درمان موضعی استفاده می‌شود. در این روش ترکیب آنتیموان یا مپاکرین هیدروکلراید در داخل زخم تزریق می‌شود. در برخی موارد که شخص برای بار دوم است که به انگل آلوده می‌شود، ممکن است بیماری او مزمن شود. در این موارد علاوه بر تزریق آنتیموان از آنتی بیوتیک نیز برای درمان و از بین بردن جای سالک استفاده می‌شود. در صورتی که تعداد زخم‌های سالک بسیار زیاد باشد و احتمال پاسخ گویی زخم‌ها به تزریق موضعی، پایین باشد، تیومالات سدیم به بیمار تزریق شود. یکی دیگر از مواد آنتیموان سه ظرفیتی که برای درمان سالک تزریق می‌شود، استیبوفن است که به صورت عضلانی برای برطرف کردن لک صورت ناشی از سالک به بیمار تزریق می‌شود.

مهناز زادانی فرد- کارشناس بهداشت عمومی