نیازهای زندگی امروز، تغییرات سریع اجتماعی- فرهنگی و نبود مهارت روابط بین فردی، انسان را در مواجهه با مسایل و مشکلات آسیب پذیر نموده و وی را در معرض انواع اختلالات روانی، اجتماعی و رفتاری قرار می دهد. در آموزه های اسلامی توصیه ها و رهنمودهایی وجود دارد که عمل به این تعالیم می تواند روابط بین فردی را بهبود بخشد از جمله:

هم جواری: هم جواری از عوامل اساسی در بهبود روابط بین فردی است. مجاورت و نزدیکی مکانی، موجب ارتباط مکرر بین افراد می شود. توصیه هایی وجود دارد که باعث تحقق رابطه ی بین افراد و هم جواری می شود از جمله:

الف) ترغیب بر الفت و دوستی: نخستین مرحله حرکت به سمت دوستی، وجود انگیزه برای آن است. از جمله موارد انگیزشی که در تعالیم اسلامی توصیه می شود، تشویق بر ارتباط و دوستی با دیگران، به ویژه برادران ایمانی است. در این مورد امام صادق (ع) می فرمایند: "مومنان با یکدیگر انس می گیرند و خانه آن ها محل رفت و آمد دوستان است".  

ب) صله رحم: اسلام تحکیم پیوندهای خویشاوندی و استحکام روابط خانوادگی را مورد تاکید و توجه قرار داده و صله رحم و

رسیدگی به بستگان را به عنوان یک ارزش الهی واجب کرده است. امام علی (ع) می فرمایند "صله رحم سبب دوستی می شود" و رسول خدا (ص) می فرمایند "دید و بازدید دوستی را به وجود می آورد"، همچنین "دیدار خویشان، (مایه) دوستی در خاندان، افزایش دارایی و به تاخیر انداختن مرگ است".

ابراز عواطف مثبت هنگام برخورد: از عوامل اجتماعی مهم و تاثیرگذار دیگر در بهبود روابط بین فردی، ابراز عواطف مثبت است. هر کس عواطف مختلفی را در طول زندگی روزانه تجربه و اظهار می نماید. حالت عاطفی افراد در هر لحظه بر ادراک، شناخت، انگیزش، تصمیم گیری و قضاوت های بین فردی آن ها موثر است. شخصی که همراه با عواطف مثبت یا منفی تداعی می شود،  به طور متناظر مورد علاقه یا بی علاقگی قرار می گیرد. اگر فرد هنگام داشتن عواطف مثبت به طور اتفاقی با شخصی برخورد کند، به او علاقه مند می شود، در حالی که اگر با داشتن عواطف منفی با او ملاقات کند، نسبت به او بی توجه خواهد شد. بروز عواطف مثبت و خوشایند در برخورد با دیگران، دوستی ها را پدید می آورد و بر استحکام و شدت روابط قبلی می افزاید. امور نشان دهنده این عواطف در آموزه های اسلامی شامل موارد زیر هستند:

الف) نشاط روحی، گشاده رویی و لبخند زدن: حرکات غیرکلامی چهره، به ویژه صورت شاد همراه با لبخند هنگام ملاقات با دوستان، تاثیری عمیق تر از زبان دارد و به طرف مقابل چنین القا می کند که دوستت دارم و از دیدار تو خرسندم. امام صادق (ع) می فرمایند "لبخند زدن فرد هنگام مواجهه با برادر مومنش، برای او پاداش محسوب می شود" و امام علی (ع) می فرمایند "گشاده رویی، دام دوستی است".

ب) اعلام دوستی و محبت: اگر فرد به دوست خود بگوید که دوستش دارد (ابراز کلامی عواطف)، احساس محبت او نیز برانگیخته می شود. امام صادق (ع)  می فرماید "هر گاه کسی را دوست داشتی او را به آن آگاه ساز که این کار دوستی میان شما را پایدارتر می کند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: "اگر کسی محبت برادر مومنش را در دل داشته باشد و آن را به او اظهار نکند، نوعی خیانت به شمار می رود". اظهار دوستی موجب آرامش و اطمینان طرف مقابل می شود.

ج) هدیه دادن: هدیه سمبل عاطفه و محبت است و موجب افزایش محبت افراد به یکدیگر می شود. پیامبر اکرم می فرمایند: "هدیه دادن، دوستی به بار می آورد، برادری را تازه می سازد و کینه را می زداید".

مشابهت در نگرش: افرادی که با هم توافق دارند، دوست می شوند. مشابهت در افکار، باورها و نگرش ها به جهت برانگیختن عواطف مثبت یا احساس تایید و بالارفتن عزت نفس موجب بهبود روابط بین فردی می شود. در موارد زیر تشابهاتی است که در منابع اسلامی به چشم می خورد:

الف) تشابه دوستان: "جان ها را شکل هایی است، پس آن هایی که همشکل یکدیگرند، با هم موافقت خواهند کرد و مردم به

همشکل های خود گرایش بیشتری دارند".

ب) همتایی: سنخیت و تناسب میان دو نفر از رموز زندگی موفق و پایدار است. به عنوان مثال در روایات از همتایی و تناسب زن و شوهر با تعبیر "کفویت" یاد شده است. مردی از پیامبر اکرم (ص) پرسید "با چه کسی ازدواج کنیم؟" حضرت فرمود "هم شأن ها و همسنخ های خودتان (الاکفاء)". پرسید "کفوها چه کسانی هستند؟" فرمود "مومنان برخی کفو و همشأن برخی دیگر هستند"؛ منظور این است که در میان مومنان نیز، افراد دارای مراتب اعتقادی متعددی هستند که باید به سراغ اشخاص هم رتبه خود (یا نزدیک به هم) بروند. در حقیقت توصیه حضرت، ناظر به یک امر تکوینی است که چنین ازدواج هایی پایدارتر و موفق تر خواهد بود (به سبب وجود نگرش ها و باورهای مشابه که می توانند عواطف یکدیگر را برانگیزند و اشباع نمایند).

شایستگی و خصوصیات شخصی مثبت: شایستگی و خصوصیات شخصی مثبت موجب بهبود روابط بین فردی می شود. در شرایط یکسان افراد شایسته تر و لایق تر بیشتر مورد علاقه قرار می گیرند؛ شاید به این علت است که افراد، نیازمند صحت فکر و عمل هستند و افراد شایسته کمک بیشتری در این جهت می کنند و شاید هم در کنار این افراد احساس اعتبار و عزت نفس بالایی ایجاد می شود. البته گاهی نتایج بالعکس است؛ زیرا افراد فاصله خود را با آن ها زیاد می بینند؛ بنابراین اگر افراد شایسته و باکفایت، برخی نارسایی ها را نیز داشته باشند، دوست داشتنی تر خواهند بود. اکثر اوقات خصوصیات خوب با دوست داشتن و خصوصیات بد با دوست نداشتن پاداش داده می شوند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: "امور نشان دهنده شایستگی و خصوصیات شخصی مثبت افراد در آموزه های اسلامی شامل ایمان و عمل شایسته، خوش خویی، فروتنی و تواضع هستند".

دکتر لیلا مرادی دکتری آموزش بهداشت و کارشناس گروه بهداشت عمومی دانشکده