پزشک خانواده در نظام سلامت، فردی است که مستقیماً با ساختار سلامت یک خانواده و افراد عضو آن در ارتباط است.

 پزشکان خانواده با محوریت نگاه سلامت‏محور فعال هستند، یعنی همراه با خدمات درمان، فعالیتهایی در حوزه بهداشت عمومی افراد را نیز بصورت مشاوره تخصصی ارتقاءسلامت ارائه می‌دهند. البته پزشکان خانواده در صورت لزوم و ضرورت می‌توانند اعضاءخانواده را به پزشکان متخصص بسته به نوع تشخیص اولیه ارجاع دهند که به نوعی تقویت نظام ارجاع در بهداشت و درمان است.

واجدین شرایط قانونی و اداری برای دریافت عنوان پزشکی خانواده در گام اول دارای بودن حداقل مدرک دکترای پزشکی عمومی و کسب مجوز مربوطه از سازمان نظام پزشکی کشور بوده؛ آموزش و دوره های لازم و مرتبط را زیر نظر معاونت درمان دانشگاه محل خدمت طی نموده باشد. آنها جمعیتی بین 500 تا 2500 نفر را میتوانند تحت پوشش قرار داده و اغلب در مراکز درمانی و پایگاه‌های سلامت خانواده در مراکز شهری مستقر هستند. خانواده ها می‌تواند با بررسی اولیه در محیط زندگی خود و با نظر سرپرست خانواده یکی از آنها را به عنوان پزشک خانواده انتخاب و نزد او ثبت نام کند. با ثبت نام اولیه که شامل ثبت کد ملی 16رقمی سرپرست خانوار و اعضاء تحت پوشش است؛ خانواده تماماً تحت پوشش قرار گرفته و دارای پرونده الکترونیک سلامت می‏شوند. روند ثبت نام از سوی کارشناس بهداشت حاضر در پایگاه سلامت در ساعات اداری انجام می‏شود. با ثبت نام در سامانه ارجاع این قابلیت برای خانواده بوجود می‌آید که اطلاعات درمانی خود را در این پرونده‌ها ذخیره و پیگیری‌های درمانی با سهولت و سرعت بیشتری انجام شود.

همچنین پزشک خانواده می‌تواند مراقبت‌های اختصاصی را در 3 سطح (1. خدمات سلامتی اولیه در سطح پایگاه جامع؛ 2. مراقبت‌ها و خدمات درمانی سرپائی در سطح مطب‌های پزشکان متخصص و بیمارستان‌ها و 3. مراقبت‌های پزشکان متخصص در سطح مراکز درمانی فوق تخصصی) تقدیم کند. مجری طرح پزشک خانواده به استناد مفاد بند ج و د ماده 32 قانون برنامه پنجم توسعه کشور، وزارت بهداشت و درمان بوده و هدف آن تامین نیازهای سلامت افراد جامعه (جامعه محوری سلامت)، بالا بردن کیفیت بسته خدمات درمانی به مردم (مدیریت کیفیت اثرگذار)، کاهش هزینه های درمان با ارجاعات بی رویه و بدون نظارت (اقتصاد سلامت پایدار) و  تامین عدالت بهداشتی و درمانی تمام احاد ملت تعریف شده و البته نکته مهم‏تر ایجاد اشتغال برای پزشکان عمومی و سایر رده‏های فارغ التحصیل در رشته‏های بالینی است.

از زمان اجرای طرح در کنار موافقان آن، منتقدانی نیز بودند که بزرگترین نقد را به این طرح نقض منشور حقوق بیمار دانسته اند. چرا که معتقدند هر بیماری حق دارد که پزشک معالج خود را خودش انتخاب کند. در حالی که در طرح پزشک خانواده هر بیمار فقط موظف است به پزشک متخصصی که پزشک خانواده به او توصیه کرده و طرف قرارداد این طرح است؛ مراجعه کند. در صورت عدم پذیرش از طرف بیمار، او حق برخورداری از امتیاز بیمه را نداشته و تمام هزینه‏های تشخیصی و درمانی را باید شخصاً پرداخت کند. در طرح پزشک خانواده یکی از نکات محوری توجه به رده های سنی و جنسی در ارائه خدمات است. در روند اجرای طرح اولویت مهم توجه ویژه به سلامت نوزادان و مادران باردار، بیماران خاص و دارای بیماری زمینه‏ای و نیز سالمندان است. بخشی از سخن مدیران بهداشت و درمان متولی طرح پزشک خانواده، ادعای تحقق سالمندی سالم با بسته خدمتی شامل خدمات غربالگری، شناسایی، توانمندسازی، مشاوره آموزشی و مراقبتی به‌ویژه در حوزه بیماری‌های غیرواگیر و مزمن سالمندان بوده که در راستای آن ابعاد سلامت اجتماعی و معنوی آنها نیز تحقق می‏یابد. این دستیابی با استفاده از سازمان‌های مردم‌نهاد و با بهره‌مندی از ظرفیت محله‌محوری که با محوریت خود سالمند و خانواده او بویژه برای سالمندان تنها و در معرض خطر و زنان سالمندان بی‏سرپرست و بیوه ارتباط دارد؛ مقدور خواهد بود.

با وجود همه انتقادهای گفتمانی درباره مزیت‏ها و معایب این طرح، بحث نیروی انسانی غیرپزشک به عنوان بازوی تقویتی و حمایتی پزشکان خانواده چندان در محور توجه نبوده است. با یک نگاه اجمالی به توزیع نیروی انسانی غیربالینی تامین شده برای طرح پزشک خانواده در پایگاه‏های جامع سلامت و مراکز مجری طرح، مشاهده می‏شود نگاه عاجل و تک‏محوری در تعیین و تامین شرایط احراز خدمت کارکنان در بخش منابع انسانی این طرح وجود دارد. تامین کادر صرفاً دانش‏آموخته مامایی (و رسته‏های شغلی همسو با آن) اولویت‏دهی سوگیرانه به ارائه بسته خدمات 3سطحی سلامت برای دختران و زنان را نشان می‏دهد که ناقض ادعای مدیران وزرات بهداشت و درمان در جامعیت طرح برای احاد ملت در تمام رده‏های سنی است. چگونه می‏توان کیفیت بسته خدمتی ارائه شده به سالمندان از سوی کادر غیربالینی این طرح که دانش آموخته مامایی بوده اند؛ را تحقق عدالت در نظام سلامت، جامعه‏محوری سلامت، مدیریت کیفیت اثرگذار در خدمات سلامت به سالمندان و در نهایت تحقق سالمندی سالم دانست؟ از دید نگارنده این پاشنه آشیل طرح پزشک خانواده در ایران بوده؛ چرا که وزارت بهداشت و درمان با تربیت نیروی حرفه‏ای ارائه‏دهنده خدمات و مشاوره ارتقاءسلامت به سالمندان مانند دانش‏آموختگان کارشناسی ارشد سلامت سالمندی، به نوعی ناخواسته اهداف متعالی و سودمند این طرح را به چالش کشیده است.

دکتر عبدالرحیم اسداللهی؛ گروه سالمندشناسی و ارتقاءسلامت دانشکده بهداشت