این روزها تا اسم خفاش می آید کرونا ویروس جدید 2019یا  SARS-CoV-2 در نظر ما مجسم می شود. خفاش ها به دلیل قدرت پرواز و پراکنش وسیع جهانی بعد از جوندگان بزرگترین گروه در پستانداران را تشکیل می دهند. خفاش‌ها از لحاظ سنتی به دو زیر راسته، خفاش‌های کوچک و بزرگ تقسیم می‌شوند. از خفاش های بزرگ فقط یک گونه خفاش میوه خوار در جنوب و جنوب شرق ایران وجود دارد بقیه خفاش ها متعلق به خفاش های کوچک هستند. تا کنون 51 گونه خفاش متعلق به 8 خانواده و 20 جنس در ایران گزارش شده است. یکی از این هشت خانواده، خانواده خفاش‌های نعل اسبی (Rhinolophidae) می‌باشد که بر اساس رده بندی سنتی خفاش‌ها درزیرراسته خفاش‌های کوچک و فوق خانواده خفاش‌های نعل اسبی قرار می‌گیرند. در مطالعات اخیر این خانواده تنها از یک جنس (Rhinolophus) با 77 گونه تشکیل شده است که در هر دو مناطق گرمسیری ومعتدله در نواحی اقیانوسیه، آفروتروپیکال، استرالین، ایندومالاین و نواحی پالئارکتیک یافت می‌شوند. علامت مشخصة این خفاش‌ها نداشتن گوشک در گوش، وجود زائده برگ‌مانندی بر روی پوزه و سوراخ‌های بینی است. برگه بینی در گونه‌های مختلف اشکال متفاوتی دارد و اغلب به منظور تشخیص گونه‌ها مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. خفاش‌های نعل اسبی اغلب به صورت اجتماعی، در غارها، ساختمان‌های تاریک و قنات‌ها زندگی کرده و در مناطق معتدل و سردسیر خواب زمستانی دارند. از خانواده خفاش های نعل اسبی (تصویر شماره 1) تاکنون شش ‌گونه در ایران شناسایی شده است که شامل خفاش نعل اسبی بزرگ (Rhinolophus ferrumequinum) ، خفاش نعل اسبی کوچک R. hipposideros))، خفاش نعل اسبی مدیترانه‌ای (R. euryale)، خفاش نعل اسبی مهلی (R. mehelyi)، خفاش نعل اسبی کوهستانی (R. blasii) و خفاش نعل اسبی بخارائی(R. bocharicus)  می‌باشد (11-15).  

تصویر 1- پنج گونه خفاش نعل اسبی در ایران (عکس از شهابی). A) نعل اسبی کوچک B) نعل اسبی مدیترانه ای C)نعل اسبی مهلیD) نعل اسبی کوهستانیE) نعل اسبی بزرگ .

خفاش ها  به عنوان مخزن طبیعی ویروس های گوناگونی از جمله لیساویروس ها، پارامیکس ویروس ها و فیلو ویروس ها شناخته می شوند. در دو دهه اخیر کرونا ویروس های جدید زیادی در گونه های متفاوت خفاش ها در آسیا، آمریکا، اروپا و آفریقا کشف شده اند. در کروناویروس های آلفا و بتا که اساسا پستانداران را آلوده می کنند از 15 گونه ویروس شناخته شده 7 ویروس فقط درخفاش ها دیده شده اند (1). مطالعاتی که بر روی ویروس های خفاش ها صورت گرفته است نشان می دهند که خفاش ها مخزن طبیعی کروناویروس های مرتبط با سارس یا شبه سارس هستند. این موجودات در اکولوژی و تکامل این ویروس ها نقش مهمی دارند. خفاش های غارزی به صورت کلونی های کوچک و بزرگ در غار ها و زیر پل ها و معادن و شکاف کوه ها زندگی می کنند و از آنجا که غذای اصلی آنها حشرات هستند فضله آنها حاوی بقایای حشرات هست که جوندگان و دیگر موجودات و بعضی خزندگان را به طرف خود جلب می کند. مار ها و جغد ها نیز از این موجودات تغذیه می کنند. حیوانات وحشی دیگر که درغار ها استراحت می کنند و یا احشام به راحتی میتوانند منتقل کننده ویروس ها باشند.  تحقیقاتی که در سال 2010 توسط محققین آلمانی، روسی و چینی برروی کرونا ویروس های خفاش ها در اروپا صورت گرفت نشان داد که خفاش های نعل اسبی مخزن اصلی این نوع ویروس ها هستند. در این مطالعه مشخص شد که 32 درصد خفاش های نعل اسبی مدیترانه ای، 15.9 درصد خفاش نعل اسبی کوهستانی، 13.3 درصد خفاش های نعل اسبی بزرگ و 30.8 درصد خفاش های نعل اسبی مهلی آلوده به کروناویروس های مرتبط با سارس هستند(2).  در مطالعه ای دیگر که توسط Balboni و همکاران در سال 2012 در ایتالیا بر روی کرونا ویروس های 55 خفاش نعل اسبی بزرگ  صورت گرفت 42 در صد این خفاش ها به ویروس کروناویروس مرتبط با سارس یا شبه سارس آلوده بودند(3). در مقاله ای دیگر که در سال 2015 توسط Hu و همکاران تحت عنوان "منشا خفاشی کروناویروس های انسانی" به چاپ رسید منشا کرونا ویروس های سارس را کرونا ویروس های مرتبط با سارس در خفاش های نعل اسبی اعلام کردند(1). همچنین منشا کرونا ویروس های مرس را نیز خفاش اعلام کرده اند و عقیده داشتند که کروناویروس های شبه مرس یا مرتبط با مرس در خفاش ها، منشا کروناویروس مرس بوده است و ویروس مرس ابتدا از خفاش به میزبان واسط آن شتر و سپس به انسان سرایت کرده است. مطالعات دیگر نیز وجود کروناویروس های مرتبط با مرس را در خفاش های آفریقا اثبات کردند.

در تحقیقاتی که محققین چینی در سال های 2015 در ووهان چین انجام دادند، سویه جدیدی از کرونا ویروس ها را در دوگونه از خفاش های نعل اسبی گزارش کردند و بیان کردند که احتمال سرایت به انسان و همه گیر شدن در جمعیت انسانی وجود دارد.  در مقاله ای که توسط Chen و همکاران در سال 2020 انجام شد نتایج فیلوژنی ملکولی بر اساس توالی های ژنRdRp نشان داد که کرونا ویروس جدید 2019 در چین 98.7% با توالی های این ژن در یک سویه کرونا ویروس (BtCoV/4991) در یک گونه خفاش نعل اسبی در چین و 87.9% با توالی های ژنتیکی دو نمونه از کروناویروس های شبه سارس (bat-SL-CoVZC45 and bat-SL-CoVZXC21) جدا شده از خفاش های نعل اسبی مشابه می باشد(4). در سال جاری2020، Roujian و همکاران اپیدمیولوژی جانوری کروناویروس جدید 2019 و میزبانان و مخزن اصلی جانوری را مورد بحث قرار داده اند(5). در این مقاله، نیز نتایج فیلوژنی ملکولی نشان می دهد که این ویروس جدید از لحاظ ژنتیکی به دو نمونه کروناویروس شبه سارس ذکر شده در بالا ( bat-SL-CoVZC45 and bat-SL-CoVZXC21) از زیرخانواده Sarbecovirus بتاکروناویروس ها مشابه می باشد و منشا احتمالی آن را خفاش می دانند. اما اینکه آیا کروناویروس جدید 2019 حاصل نوترکیبی کروناویروس های شبه سارس ( مرتبط با سارس) در خفاش ها بوده باشد هنوز اثبات نشده است.  در این مقاله اگرچه  مخزن اصلی ویروس را خفاش دانسته است اما بیان می کند که این ویروس از طریق میزبانان واسطی به انسان منتقل شده است و باید به دنبال میزبان واسطی گشت که ژنوم کرونا ویروس آن هم به کروناویروس خفاش و هم به این کروناویروس جدید نزدیک باشد. مقاله دیگری که توسط محققین کانادایی روی این ویروس جدید و ارتباطش با کروناویروس خفاش انجام شد نیز تمام نتایج بالا را تایید می کند (6). در نهایت، در دسامبر 2019 ، در شهر ووهان چین جدیدترین گونه از کروناویروس به نام  nCoV-2019 در فردی که در بازار فروش جانوران وحشی کار می کرد شناسایی شد و اکنون در بیش از 190 کشور جهان درحال گسترش می باشد ومتاسفانه جان افراد زیادی را گرفته است. منبع این ویروس جدید در طبیعت حیات وحش و میزبان واسطه‌ای که  آن را به انسان منتقل کرده‌ باشد به طور دقیق تأیید نشده‌است و نتایج نمونه‌گیری از حیوانات بازار ووهان هنوز در دسترس نیست. اما مطالعات اخیر نشان می دهد که احتمالا منبع اصلی این ویروس خفاش‌ها هستند. کروناویروس نوین 2019 یک کرونا ویروس متعلق به دسته بتاکرونا ویروس است. کووید19 سومین بیماری شناخته شده کرونا ویروس جانوری بعد از سارس و سندروم تنفسی خاورمیانه یا همان مرس است که این دو نیز به دسته بتا کرونا ویروس تعلق دارند (7و8و9). مطالعه‌ای توسط Ji و همکاران در سال 2020 نشان داد که کرونا ویروس نوین 2019 می تواند در اثر نوترکیبی همولوگ و یک انتقال بین گونه ای  بین کرونا ویروس خفاش و کرونا ویروس با منشا ناشناخته ایجاد شود. در این مطالعه کرونا ویروس 2019 از لحاظ ژنتیکی بیشترین شباهت را با کرونا ویروس جدا شده از خفاش نعل  اسبی Rhinolophus sinicusداشته و بیشترین شباهت از لحاظ شباهت کدون های ژنتیکی مترادف با ویروس جدا شده از مار کبری چینی(Naja atra)و مار پر بند یا بندبندی B. multicinctus را داشته است(10).

بنابراین واضح است که مخزن اصلی این ویروس و میزبانان واسط آنها گونه های جانوری می باشند و از طرفی فرضیه  نوترکیبی سویه های مختلف کروناویروس ها و به وجود آمدن کرونا ویروس جدید 2019 از این طریق وجود دارد که اگر صحیح باشد شاید چنین ویروس های نوترکیبی در سال های آینده در خفاش های هر کشوری ظهور پیدا کنند. لذا اگر بخواهیم در مورد مطالعات فیلوژنتیکی ملکولی و اپیدمیولوژی جانوری کروناویروس جدید 2019 و ارتباط فیلوژنتیکی و قرابت ژنتیکی آن با کروناویروس های خفاش ها و سایر میزبانان جانوری در ایران صحبت کنیم می بینیم که متاسفانه در این زمینه و به خصوص در ارتباط با سویه های ژنتیکی کروناویروس های خفاش های ایران و میزبانان جانوری واسط هیچ گونه مطالعه ای صورت نگرفته است. بنابراین جای خالی رشته های بیولوژی و کنترل ناقلین و سیستماتیک ملکولی در کنار متخصصین ویروس شناسی در انجام تحقیقات مرتبط با این موضوع در وزارت بهداشت  احساس می شود. حال اگردر ارتباط با کرونا ویروس های خفاش ها در اینترنت جستجو کنید مقالات زیادی در ارتباط با سیستماتیک ملکولی و سویه های ژنتیکی این ویروس ها در گونه های مختلف خفاشی درسایر کشورها خواهید دید.  درایران تاکنون هیچ مطالعه ای بر روی کرونا ویروس های آلوده کنند خفاش های ایران انجام نگرفته است. در ارتباط با خفاش های نعل اسبی ایران جدید ترین و تقریبا فراگیرترین مطالعه مربوط به مطالعات شهابی و همکاران می باشد (11-15). اگر این ویروس های مرگ بار مثل سارس، مرس  و این کروناویروس 2019  واقعا از خفاش منتقل شده باشند، با توجه به اینکه غارنوردها و اکوتوریست های زیادی در ایران به غارها سفر می کنند یا افراد محلی که دام های خودشان را به غار ها می برند ویروس های نوظهور می توانند در آینده به راحتی دوباره به سراغ انسان بیایند. بنابراین یک طرح مطالعاتی گسترده در این ارتباط با همکاری متخصصینی که تجربه زیادی در ارتباط با خفاش های ایران، فیلوژنی و سیستماتیک ملکولی، ویروس شناسی وحتی ایمونولوژی دارند لازم و ضروری می باشد. درمورد منشا و قرابت و نزدیکی کرونا ویروس جدید 2019 با  کرونا ویروس های خفاش های ایران به خصوص خفاش های نعل اسبی که به عنوان منشا اصلی این ویروس ها شناخته می شوند می توان به نتایج خوب و اطلاعات مفیدی دست پیدا کرد. خوشبختانه یک طرح مصوب کشوری در ارتباط با بررسی شیوع کرونا ویروس ها در خفاش های ایران به روش RT-PCR و Real Time PCR  توسط شهابی و همکاران درگروه بیولوژی وکنترل ناقلین بیماری ها، گروه انگل شناسی و گروه ویروس شناسی دردانشگاه علوم پزشکی شیراز در حال انجام می باشد. در صورت مثبت بودن کروناویروس خفاشی سویه ژنتیکی آن توسط تعیین توالی ژنوم ویروس مشخص خواهد گردید. درنهایت باتوجه به اینکه امروزه مطالعات زیادی نشان می دهند که خفاش ها مخزن و ناقل بسیاری از ویروس های بیماری زا برای انسان می باشند و با توجه به اینکه مطالعات بیماری های مرتبط با این جانوران درایران کم می باشد لذا پیشنهاد می شود محققین بیولوژی و کنترل ناقلین بیماری ها وهمچنین سایر محققان ویروس شناسی و انگل شناسی تحقیقات خود خودرا به این موضوع سمت وسو دهند.

تهیه کننده: دکتر سعید شهابی، هیئت علمی گروه بیولوژی و کنترل ناقلین بیماری ها، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شیراز