یکی از موضوعات نوظهور و بسیار مهم در ارگونومی شغلی، بررسی آسیب‌های مغزی خفیف و اختلالات شناختی ناشی از اضافه‌کاری و ساعات کاری طولانی است. این موضوع در سال‌های اخیر با توجه به افزایش فشار کاری، شیفت‌های طولانی، و فرهنگ «همیشه در دسترس بودن» (Always-on Culture) اهمیت زیادی پیدا کرده است. در ادامه این موضوع را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنم.

آسیب مغزی ناشی از اضافه‌کاری الزاماً به معنای ضربه فیزیکی به سر نیست، بلکه بیشتر به تغییرات عملکردی و شیمیایی در مغز اشاره دارد که به دلیل فشار کاری مداوم، استرس مزمن، و کم‌خوابی بروز می‌کند. این نوع آسیب‌ها معمولاً خفیف و تدریجی هستند، اما در درازمدت می‌توانند به مشکلات جدی تبدیل شوند.

اضافه‌کاری و اثر آن بر مغز

تحقیقات نشان داده‌اند که :

• ساعات کاری طولانی (بیش از ۵۵ ساعت در هفته) با افزایش خطر اختلالات شناختی مثل کاهش تمرکز، ضعف حافظه و تصمیم‌گیری ضعیف مرتبط است.
•  کم‌خوابی مزمن به‌ویژه در شیفت‌های شبانه، باعث کاهش عملکرد قشر پیش‌پیشانی مغز می‌شود که مسئول تمرکز، ارزیابی و کنترل هیجانات است.
• استرس شغلی مداوم باعث افزایش ترشح هورمون کورتیزول می‌شود که در صورت ادامه‌دار بودن، به ساختارهایی مانند هیپوکامپ (مرکز حافظه در مغز) آسیب می‌زند.

علائم آسیب مغزی خفیف ناشی از کار ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• اختلال در حافظه کوتاه‌مدت
• عدم تمرکز یا حواس‌پرتی مداوم
• تحریک‌پذیری و نوسانات خلقی
• احساس گیجی یا منگ بودن در ساعات کاری
• کند شدن در انجام کارهای ذهنی ساده

شواهد علمی و مطالعات جدید

• مطالعه‌ای در ژاپن نشان داد کارکنانی که به‌طور مزمن بیش از ۶۰ ساعت در هفته کار می‌کردند، در تست‌های شناختی امتیاز پایین‌تری نسبت به گروه مرجع داشتند.
• پژوهشگران فنلاند در بررسی ۱۰ ساله دریافتند که ساعات کاری بیش از حد با افزایش خطر زوال عقل در سنین بالا ارتباط دارد.
• بررسی ام‌آر‌آی مغز در برخی مطالعات نشان داده است که کار بیش از حد باعث کاهش حجم ماده خاکستری در بخش‌هایی از مغز می‌شود.

راهکارهای پیشگیری در بهداشت حرفه‌ای

1. محدود کردن ساعات کاری به حداکثر ۴۸ ساعت در هفته طبق استانداردهای ILO (با احتساب اضافه کاری)
2. مدیریت شیفت‌ها برای جلوگیری از اختلال در ریتم خواب و بیداری
3. استفاده از تکنولوژی برای پایش عملکرد شناختی کارکنان (مثلاً آزمون‌های دوره‌ای حافظه یا تمرکز)
4. آموزش کارفرمایان در مورد اهمیت سلامت مغز کارکنان
5. ایجاد فرهنگ استراحت و مرز میان کار و زندگی شخصی

آسیب‌های مغزی ناشی از اضافه‌کاری یک تهدید پنهان و تدریجی است که می‌تواند بهره‌وری کارکنان را کاهش داده و کیفیت زندگی آن‌ها را مختل کند. ورود این مبحث به حوزه بهداشت حرفه‌ای می‌تواند زمینه‌ساز سیاست‌گذاری‌های جدیدی در سازمان‌ها باشد که هم به سلامت افراد و هم به بازده اقتصادی کمک کند.

زهرا قلیچی دانشجوی مقطع دکتری تخصصی رشته مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار