بهداشت محیط تمام جنبه‌های فیزیکی، شیمیایی و فاکتورهای بیولوژیکی ظاهری افراد و همه فاکتورهای موثر رفتاری را اداره می‌کند.” این موضوع شامل ارزیابی و کنترل فاکتورهای محیطی می‌باشد که بالقوه روی سلامت تاثیر دارند. بهداشت محیط، پیشگیری از بیماری‌ها و حمایت از محیط‌های سالم را هدف خود قرار داده است. این تعریف در مقابل رفتارهای مرتبط با محیط، همچنین رفتارهای مرتبط با محیط اجتماعی و فرهنگی و ژنتیکی قرار نمی‌گیرد.در واقع هدف بهداشت محیط کنترل کلیه عواملی است که بالقوه و بالفعل تاثیرات سویی بر بقاء و سلامتی انسان اعمال می‌کنند. برای رسیدن به این هدف، بهره‌گیری اصول مهندسی و دانش زیست‌محیطی به منظور کنترل، اصلاح و بهبود عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک محیط جهت حفظ و ارتقاء سلامتی و رفاه و آسایش انسان ضرورت می‌یابد.

هر ساله بیش از 12 میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل زندگی یا کار در محیط ناسالم جان خود را از دست می‌دهند. آلاینده‌های زیست‌محیطی می‌توانند مشکلاتی اعم از بیماری‌های تنفسی، بیماری‌های قلبی-عروقی و برخی از انواع سرطان را ایجاد‌ کنند. افرادی که درآمد پایین‌تری دارند، بیشتر در مناطق آلوده زندگی می‌کنند و آب آشامیدنی آلوده دارند. کودکان و زنان باردار در معرض خطر بیشتری ناشی از مشکلات بهداشتی مربوط به آلودگی قرار دارند. قوانین و سیاست‌های کاهش انواع آلودگی می‌تواند به پیشگیری از بسیاری از مشکلات جدی بهداشتی و مرگ و میر کمک کند. اثرات بهداشت محیط بر سلامت انسان بسیار گسترده است. در اینجا به بررسی چند مورد از مهمترین مباحثی می‌پردازیم که سلامتی ما را به‌طور قابل‌ توجهی تحت تاثیر قرار می‌دهند:

تقریباً 9 نفر از 10 نفری که در مناطق شهری سراسر جهان زندگی می‌کنند تحت تأثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرند. قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا باعث ایجاد استرس اکسیداتیو و التهاب در سلول‌های انسانی می‌شود. این ممکن است پایه‌ای برای بیماری‌های مزمن و سرطان ایجاد کند. در سال 2013، آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی (WHO)، آلودگی هوا را به عنوان یک عامل سرطان‌زا (برای مثال سرطان سینه، ریه و لنفوم) عنوان کرد. آلودگی هوا به ویژه در بچه‌ها می‌تواند باعث بیماری‌های تنفسی، مغزی و اختلالات رشد شود. تلاش برای کاهش آلودگی هوا با برنامه های بهداشت محیطی از جمله تغییر فرایند تولید، استفاده از وسایل نقلیه عمومی و دوچرخه، ایجاد فضای سبز شهری، استفاده از فیلتر‌های ذرات هوا HEPA و کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و در نهایت کاهش مواجهه جامعه با آلاینده ها تنها بخشی از اقدامات بهداشت محیط در این زمینه می باشد.

علاوه بر این انتشار آلاینده های گازی از جمله گازهای گلخانه‌ای در جو که در درجه اول از سوزاندن سوخت‌های فسیلی ناشی می‌شود منجر به تغییرات اقلیم می­شود. این گازها مانند دی‌اکسیدکربن و متان، آب‌وهوای جهانی را گرم کرده و تغییر می‌دهند که باعث تغییرات زیست‌محیطی می‌شود. این تغییرات شدیداً بر سلامت انسان موثراند. برای مثال گرم‌شدن هوا منجر به افزایش شیوع مالاریا، بیماری لایم و تب دنگ در مناطق اندمیک می‌شود. همچنین این گرما سبب آب‌شدن یخ‌های قطبی و بالا رفتن سطح اقیانوس‌ها می‌شود. در نتیجه علاوه بر زیر آب‌ رفتن بسیاری از کشورها، با کاهش منابع آب شیرین و افزایش بیماری‌های منتقله از آب مواجه می‌شویم. افزایش دمای محیط خود سبب افزایش آلودگی‌های هوایی شده و اینگونه تاثیرات آن را تشدید می‌کند که بهداشت محیط در کنترل آن نقش اساسی دارد.

بهداشت محیط و آلودگی آب

آلودگی آب، هرگونه آلودگی به مواد شیمیایی یا سایر مواد خطرناک است که سلامت انسان، حیوان یا گیاهان را به خطر می‌اندازد. آب آلوده سالانه منجر به مرگ میلیون‌ها نفر و بیماری‌های‌ بیش‌تر می‌شود. عوامل آلوده‌کننده آب شامل فاضلاب‌های خانگی و صنعتی، مواد شیمیایی مثل سرب، آرسنیک، سموم شیمیایی کشاورزی و حشره‌کش‌ها می‌باشد. هر کدام از این عوامل به نوعی سلامتی انسان را تهدید می‌کند. برای مثال آرسنیک به عنوان یک عامل سرطان‌زا مرتبط با سرطان‌های پوست، ریه، مثانه، کلیه و کبد شناخته‌شده ‌است. سرب دارای اثرات رفتاری و رشدی در کودکان و عامل مشکلات قلبی-عروقی و کلیوی است. حشره‌کش‌ها دارای اثرات عصبی و عامل خطری برای بیماری پارکینسون‌اند. بهداشت محیط با گسترش روش‌های تصفیه آب به ویژه در مناطق محروم، کنترل فاضلاب‌های صنعتی و خانگی و نظارت بر عدم رهاسازی آن‌ها در آب‌های آزاد ، پرداختن به مشکلات نوظهوری مثل میکروپلاستیک‌ها، کنترل مصرف حشره‌کش‌ها و سموم شیمیایی در بهداشت آب و سلامت عمومی جامعه نقش دارد.

مدیریت پسماند و آلودگی آب و خاک

تولید پسماند جزء لاینفک زندگی انسان است ولی با مدیریت صحیح می توان تولید پسماندها را کنترل کرد و با ارائه راهکار مناسب از بروز خطرات بهداشتی برای انسان، محیط زیست و سلامت جامعه جلوگیری کرد. لذا برنامه ریزی ، سازماندهی، مراقبت و عملیات اجرایی مربوط به تولید، جمع آوری، ذخیره سازی، جداسازی، حمل و نقل، بازیافت، پردازش و دفع پسماندها و همچنین آموزش و اطلاع رسانی در این زمینه از جمله اقدامات بهداشت محیطی می باشد که منجر به کاهش تولید و کاهش خطرات ناشی از تولید و انباشت زباله می شود. عدم انجام اقدامات بهداشت محیطی در این زمینه منجر به آلودگی خاک و آبهای زیر زمینی می­شود که باعث ایجاد بیماری های مزمن و حاد و در مواردی همه گیری های ناشی از رشد و گسترش ناقلین بیماری از جمله جوندگان و حشرات می شود.

نظارت بر اماکن عمومی و مواد غذایی

یکی دیگر از عواملی که منجر به انتشار بیماری در جوامعه می شود عدم رعایت بهداشت مواد غذایی و عدم رعایت اصول بهداشتی در اماکن عمومی می باشد. موارد بسیاری از جمله بیماری­های حاد و مسمومیت ها در مناطقی با عدم رعایت موارد فوق این موضوع را به اثبات رسانده است. بهداشت محیط با نظارت مستمر بر این موضوع بباعث بهبود بهداشت عمومی اماکن و اطمینان از مصرف مواد غذایی سالم و بهداشتی در جامعه می­شود.

 مهندس علیرضا عباسی کارشناس گروه مهندسی بهداشت محیط دانشکده بهداشت