BTEX به گروهی از ترکیبات فرار (بنزن، تولوئن، اتیل بنزن و کل زایلن ها) اطلاق می شود که به طور طبیعی اجزای نفت هستند و در نتیجه فرآیند پالایش عمدتاً به بنزین ختم می شوند.

بنزن یک ترکیب آلی فرار است. در تولید مواد مصنوعی و محصولات مصرفی مانند لاستیک، پلاستیک، نایلون، حشره کش، رزین، رنگ و لوازم آرایشی استفاده می شود.

تولوئن به طور طبیعی به عنوان جزئی از بسیاری از فرآورده های نفتی وجود دارد. تولوئن به عنوان حلال برای رنگ ها، پوشش ها، چسب ها، روغن ها و رزین ها استفاده می شود.

اتیل بنزن بیشتر به عنوان یک افزودنی بنزین و سوخت هواپیما استفاده می شود. همچنین ممکن است در محصولات مصرفی مانند رنگ، جوهر، پلاستیک و آفت کش ها وجود داشته باشد.

زایلن ها (که سه نوع هستند) در بنزین و به عنوان حلال در صنایع چاپ، لاستیک و چرم استفاده می شوند.

BTEX چگونه به محیط وارد می‌شود؟

زمانیکه ترکیبات BTEX در محیط زیست رها می شوند به سرعت در هوا تبخیر می شوند. BTEX همچنین در آب حل می شود و ممکن است در آب های سطحی و سفره های آب زیرزمینی در مکان های آلوده شده و یا نزدیک به ذخایر نفت خام، زغال سنگ و گاز طبیعی یافت گردد. BTEX بطور طبیعی در نفت خام وجود دارد و در آب دریاهایی که در آنها استخراج نفت و گاز طبیعی صورت می گیرد مشاهده شده است. دیگر منابع طبیعی شامل گازهای منتشره از آتشفشان ها و آتش سوزی جنگل ها هستند. منابع عمده ناشی از فعالیت های بشری در محیط زیست از طریق موتور وسایل نقلیه و هواپیما و نشتی های ناشی از فروش بنزین و نفت و دود سیگار می باشد. منابع بسیار مهم مواجهه انسان با BTEX از طریق تنفس هوای آلوده، به ویژه در نواحی با ترافیک شدید وسایل نقلیه سنگین، پمپ بنزین ها و از طریق دود سیگار می باشد.

یکی دیگر از نگرانی های مهم، ذخیره سازی نامناسب و نشت بنزین و مواد شیمیایی BTEX از مخازن ذخیره سازی زیرزمینی معیوب و نامناسب است. با ذخیره سازی نامناسب، این مواد شیمیایی ممکن است به راحتی وارد آب های زیرزمینی شوند. منابع دیگر آلودگی BTEX به آب‌های زیرزمینی، کارخانجات بزرگ و نشت‌های سطحی و نشت از لوله کشی ها است. این ترکیبات هنگامی که در محیط رها می شوند، ممکن است به خاک و ذرات سنگ متصل شوند و در نهایت به آب های زیرزمینی راه پیدا کنند. هنگامی که در آب های زیرزمینی قرار می گیرند، ممکن است بیشتر از زمانی که در معرض هوا قرار می گیرند باقی بمانند، بنابراین ماه ها یا حتی سال ها بر منابع آب تأثیر می گذارند.

مواجهه با  BTEX چه اثراتی بر سلامتی انسان می‌گذارد؟

مواجهه انسان می تواند از طریق بلع (نوشیدن آب از چاه های آلوده) و یا از طریق استنشاق رخ دهد. مواجهه حاد با بنزین و اجزای آن با تحریک پوست و اثرات آن بر روی سیستم عصبی مرکزی و سیستم تنفسی همراه است و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض این ترکیبات بر این اندام ها و همچنین بر روی کلیه، کبد و سیستم گردش خون اثر می گذارد. همچنین شواهد کافی از مطالعات انسانی و حیوانی وجود دارد که نشان می‌دهد بنزن برای انسان سرطان‌زا است.

برای جلوگیری از مواجهه با BTEX چه باید کرد؟

ü       برای جلوگیری یا کاهش مواجهه با BTEX، از تهویه مناسب استفاده کنید.

ü       مواد شیمیایی خانگی را دور از دسترس کودکان نگهداری کنید تا از مسمومیت تصادفی جلوگیری شود. همیشه مواد شیمیایی خانگی را در ظروف اصلی خود نگهداری کنید.

ü       در صورت امکان، مواد شیمیایی فرار را در خارج از خانه (مثلا در یک انباری) ذخیره کنید.

ü       در داخل خانه با در و پنجره بسته، سیگار نکشید.

ü       هنگام آلوده شدن منابع آب، باید به دنبال یافتن منبع جایگزینی از آب فاقد این ترکیبات و یا استفاده از سیستم‌های تصفیه/فیلتراسیون مناسب آب باشید. همچنین در یک بازه زمانی کوتاه می توانید از آب معدنی برای آشامیدن و پخت غذا استفاده کنید.

ü        در هنگام آلودگی آب از حمام کردن یا شستشو با آب آلوده اجتناب کنید.

مصطفی درویشیان دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط