چشم یکی از بزرگ ترین نعمت هایی است که خداوند مهربان به انسان بخشیده است و خوب دیدن نقش چشمگیری در رشد و تکامل کودک دارد.

 آمبلیوپی یا تنبلی چشم یکی از شـایع ترین علـل کـاهش دیـد قابل پیشگیری در دهه اول زندگی است. شیوع آمبلیوپی در جهان ۲ تا ۵ درصد می باشد و در ایران در کودکان ۳ تا ۶ ساله شیوع این بیماری ۱ درصد گـزارش شـده اسـت. متاسفانه در صورت عدم درمان، اثرات کمی دید آن تا آخر عمر برای فرد باقی خواهد ماند.

تنبلی چشم به اختلالی در بینایی گفته می شود که باعث کاهش دید یک چشم و گاهی دو چشم می شود؛ به طوری که حتی با اصلاح عیب انکساری (با استفاده از عینک، لنز و …) و رفع مشکلات ساختمانی چشم نیز برطرف نشده و ادامه می یابد. تنبلی چشم با تشخیص به موقع قابل درمان است، در حالی که اگر به موقع تشخیص داده نشده و درمان نشود، فرد را از یک یا هر دو چشم بسیار کم بینا و نابینا خواهد کرد. علاوه بر این تنبلی چشم در اکثر موارد علامتی ندارد و شکایتی از طرف کودک ایجاد نمی کند.

بنابراین چشمان بعضی از کودکان با آن که از نظر ظاهر سالم و طبیعی به نظر می رسند اما از سلامت و دید کافی برخوردار نیستند. از عوارض تنبلی چشم می توان از اختلال در دید عمقی، کاهش قدرت تمرکز و تفکیک، اختلالات تحصیلی و یادگیری نام برد.

آن چه در پیشگیری و درمان این اختلال مهم است، دوره رشد و تکامل مرکز بینایی در مغز است که از دوران جنینی تا حدود 10 سالگی ادامه دارد، اما حداکثر سرعت رشد آن تا 3 سالگی است. نتیجه تکامل دستگاه بینایی در این دوران، دید واضح و کامل است. در این مدت به خصوص در 3 سال اول زندگی، هر عاملی که باعث اشکال دید در یک یا هر دو چشم کودک شود، رشد و تکامل دستگاه بینایی را متوقف می سازد و در نتیجه باعث کاهش میزان بینایی کودک می شود. معنی این سخن آن است که امکان دارد چشمی که از نظر ظاهر کاملا" طبیعی است از بینایی کامل و طبیعی برخوردار نباشد. در صورتی که اشکال دید کودک، قبل از 5 سالگی تشخیص داده شده و تحت درمان قرار گیرد، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد، با درمان به موقع بینایی کامل به دست می آید و به همین دلیل متخصصین معتقدند بهترین زمان برای تشخیص و درمان تنبلی چشم سنین زیر 5 سالگی است. هر چه درمان چشم تنبل با تاخیر بیشتری انجام شود، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می شود، به طوری که درمان پس از سن 7 تا 10 سالگی تاثیری در بهبود بینایی نخواهد داشت.

شایع ترین عوامل ایجاد کننده تنبلی چشم:

• در نزدیک بینی و آستیگماتیسم اگر دید هر دو چشم بسیار کم باشد، هر دو چشم و اگر تفاوت دید آن ها زیاد باشد، چشم ضعیف تر نمی تواند تصویر واضحی از اشیا دریافت کند و دچار تنبلی می شود.
• اشکالات مادرزادی در ساختمان چشم مانند آب مروارید (کاتاراکت) و پایین افتادگی پلک باعث می شود که چشم نتواند تصویر واضحی از اشیاء دریافت کند و به تدریج دچار تنبلی می شود. در مورد کاتاراکت بهترین درمان، عمل جراحی است.
• لوچی یا انحراف چشم نیز می تواند باعث دوبینی شده و در نتیجه تصویر واضحی روی شبکیه چشم تشکیل نمی شود. بدین ترتیب مغز به تدریج برای حذف دوبینی، تصویر چشم منحرف را حذف کرده و تنبلی چشم ایجاد خواهد شد.

پیشگیری و درمان:

تنها راه پیشگیری از تنبلی چشم، تشخیص به موقع عوامل ایجاد کننده آن است و از آن جا که بسیاری از این عوامل برای خانواده ها ناشناخته است، چشم همه کودکان باید حداقل 3 بار قبل از دبستان در زمان های مختلف از جمله 3 تا 4 ماهگی، 2 تا 3 سالگی و 5 تا 6 سالگی معاینه شود. همچنین اگر کودکی انحراف چشم دارد، والدین باید او را نزد متخصص برده و تحت درمان قرار دهند.

در برنامه کشوری پیشگیری از تنبلی چشم، سالی یک بار چشم همه کودکان 3 تا 6 ساله از نظر وجود تنبلی چشم (آمبلیوپی) و عوامل ایجاد کننده آن مورد غربال قرار می گیرد و کودکانی که احتمال ابتلا در آن ها وجود دارد برای تشخیص قطعی به اپتومتریست ارجاع داده می شوند. درمان تنبلی چشم معمولا" بستن چشم سالم است تا چشم تنبل فعال شود و تنبلی آن برطرف گردد. مدت زمان بستن چشم را متخصص تعیین می کند و در فواصل مشخص نیز باید به وسیله متخصص معاینه شود. اما گاهی اوقات برای درمان، عینک و در بعضی موارد جراحی توصیه می شود. اگر تنبلی چشم بر اثر بیماری های مادرزادی مانند آب مروارید، پایین افتادگی پلک یا عیوب ساختمانی ایجاد شده باشد، باید قبل از 3 ماهگی درمان شود و اگر به علت های دیگر به وجود آمده باشد، درمان قطعی و موثر تا قبل از 6 سالگی امکان پذیر است و پس از آن معمولا" درمان نتیجه خوبی ندارد. گاهی اوقات، طول مدت درمان تا چند سال ادامه پیدا می کند. در این صورت والدین باید استقامت، پشتکار و حوصله لازم را داشته باشند و از رفت و آمد مرتب نزد متخصص و سایر مشکلات جانبی آن خسته نشوند. بنابراین پیگیری کامل روند درمان و رعایت تمامی توصیه های متخصص تا سن 10 سالگی ضروری است.

والدین عزیز می توانند با رعایت نکات زیر به سلامت بینایی فرزندان خود کمک کنند:

• مراجعه سالیانه یک بار به پایگاه های غربالگری تنبلی چشم از سن 3 تا 6 سالگی
• در صورت مشاهده انحراف (لوچی) در چشم کودک، او را نزد متخصص ببرند.
• اگر متخصص توصیه به بستن چشم کودک کند، والدین طبق دستور پزشک عمل کنند. (چشم کودک کمتر یا بیشتر از زمان تعیین شده بسته نشود.)
• در صورت تجویز عینک توسط متخصص، کودک را به استفاده دایمی آن تشویق نموده و طبق دستور عمل نمایند.
• در صورت تشخیص تنبلی چشم حتما" تا پایان 10 سالگی و طبق توصیه متخصص پیگیر وضعیت بینایی و تغییرات عیوب انکساری چشم کودک خود باشند.
• در صورت مشاهده هر نوع اختلال بینایی، ظاهر غیرطبیعی چشم مانند مردمک سفید، قرمزی چشم ها و حوادث چشمی، کودک را نزد اپتومتریست یا چشم پزشک ببرند.

دکتر «لیلا مرادی» دکترای آموزش بهداشت و کارشناس گروه بهداشت عمومی