سرطان از درون سلول که واحد ساختمانی اصلی موجودات است آغاز می‌شود. در حالت طبیعی زمانی که بدن به تعداد سلول‌های بیشتری نیاز دارد سلول‌های قدیمی و پیر می‌میرند و سلول‌های جوان تقسیم می‌شوند تا جای آن‌ها را بگیرند. سرطان زمانی توسعه‌یافته و آغاز می‌شود که فرآیند منظم از بین رفتن سلول‌های پیر و جایگزینی سلول‌های جدید به هم می‌ریزد. در زمانی که بدن به سلول‌های جدید نیاز ندارد سلول‌ها به تقسیم شدن ادامه داده و تولید توده اضافی می‌نمایند که تومور نامیده می‌شوند. به ‌مرور زمان ممکن است تغییراتی در سلول‌ها ایجاد شود که باعث مهاجم شدن آن‌ها می‌گردد و در عملکرد طبیعی بافت تداخل ایجاد می‌کنند. سال‌ها طول می‌کشد تا یک تومور توسعه‌یافته و یا حتی سال‌های بیشتری طول می‌کشد تا شناسایی شوند.

تومورها به دودسته خوش‌خیم و بدخیم تقسیم‌بندی می‌شوند تومورهای خوش‌خیم سرطانی نیستند و به سایر قسمت‌های بدن گسترش نمی‌یابند. تومورهای بدخیم می‌توانند گسترش‌یافته و از تومور فرار کرده و وارد جریان خون شوند و به قسمت‌های نزدیک‌تر و سرانجام به محل‌های دورتری از تومور می‌روند.

بر اساس برآوردهای موجود حدود 65 درصد کل موارد سرطان‌ها با عوامل محیطی ارتباط دارند.

چه چیز باعث سرطان می‌شود؟

عوامل مهمی در داخل بدن و در خارج از بدن در ایجاد و توسعه سرطان نقش دارند. عوامل داخل بدن در برخی از مردم آن‌ها را در برابر ابتلا و توسعه سرطان نسبت به دیگران مستعدتر می‌کند. به‌عنوان‌مثال تغییر در ژن‌ها درون سلول‌ها و یا مقادیر غیرطبیعی هورمون‌ها در جریان خون و یک سیستم ایمنی تضعیف‌شده می‌تواند نمونه‌هایی از عوامل درونی باشد. برخی افراد به‌طور طبیعی نسبت به مواد سرطان‌زا حساسیت بیشتری دارند، به‌عنوان‌مثال توانایی افراد برای حذف عوامل مولد سرطان در هنگام مواجهه و یا توانایی آن‌ها در برابر بازسازی آسیب واردشده به ژن‌ها متفاوت است. عوامل خارج از بدن یا عوامل محیطی شامل انتخاب سبک زندگی، مانند سیگار کشیدن، مصرف الکل، رژیم غذایی نامناسب، کم ورزش کردن و یا ورزش نکردن، مواجهه بیش‌ازحد با نور آفتاب می‌باشد. سایر عوامل محیطی می‌تواند شامل مواجهه با داروها، هورمون‌ها، پرتوها، ویروس‌ها، باکتری‌ها و مواد شیمیایی موجود در هوا، آب و مواد غذایی و محیط کار باشند.

چه مواد شناخته‌شده‌ای در محیط باعث سرطان شده و یا احتمالاً باعث ایجاد سرطان در انسان می‌شوند؟

ا- تنباکو

کشیدن سیگار، پیپ، تنباکوی جویدنی و قلیان و همچنین مواجهه با دود تنباکوی محیطی (یا مواجهه با دود تنباکویی که توسط دیگران براثر استعمال تنباکو تولیدشده است) با افزایش ابتلا به سرطان ارتباط دارد. انواع سرطان‌ها ازجمله سرطان ریه، دهان، مثانه، روده بزرگ، کلیه، گلو، مری، حنجره، لب، معده، دهانه رحم، کبد، لوزالمعده و سرطان خون با مصرف تنباکو با اشکال مختلف ارتباط دارند.

2- رژیم غذایی، وزن و عدم فعالیت فیزیکی

مطالعات مختلف نشان داده است که بین مصرف بیش‌ازحد گوشت قرمز، مواد غذایی فرآوری شده، غذاهای نگهداری شده در نمک احتمال ابتلا به سرطان‌های معده و روده بزرگ را افزایش می‌دهد. به نظر می‌رسد پس از تنباکو، اضافه‌وزن و چاقی یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد سرطان در افراد باشد. مطالعات مختلف در جمعیت‌های بزرگ نشان داده است که بین چاقی و انواع سرطان ازجمله سرطان سینه در زنان مسن، سرطان رحم، سرطان کلیه و مری ارتباط قوی وجود دارد. مدارک محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد عدم فعالیت فیزیکی خطر سرطان روده بزرگ و سینه را افزایش می‌دهد. تخمین‌زده می‌شود که عدم فعالیت و چاقی مسئول 25 تا 30 درصد موارد ابتلا به سرطان روده بزرگ، سینه (پس از یائسگی)، رحم و سرطان کلیه و مری هستند.

3- پرتوهای فرابنفش

پرتوهای فرابنفش موجود در نور خورشید، لامپ‌های خورشیدی یا تخت‌های برنزه کردن پوست باعث پیری زودرس پوست و آسیب به ژن‌ها می‌شوند که می‌تواند منجر به سرطان پوست شود.

4- ویروس‌ها و باکتری‌ها

عوامل عفونی مانند ویروس‌ها به‌صورت آشکار در ایجاد و توسعه برخی از انواع سرطان‌ها مشارکت دارند. ویروس‌هایی که از طریق جنسی انتقال پیدا می‌کنند علت اصلی سرطان‌های دهانه رحم و مقعد هستند. عفونت‌های ویروسی با ویروس‌های هپاتیت بی و هپاتیت سی عامل اصلی سرطان کبد هستند. عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری که علت اصلی زخم‌های معده است در ایجاد و توسعه سرطان معده نقش دارد. بااین‌حال عفونت با این باکتری در بیشتر موارد منجر به سرطان نمی‌شود.

5- پرتوهای یونیزان

پرتوهای یونیزان پرتوهای نامرئی هستند که می‌توانند به ژن‌ها در درون بدن آسیب وارد نمایند. در برخی از منازل مقادیر بالایی از رادون که گازی طبیعی و رادیواکتیو است، وجود دارد. این گاز بیشتر در خاک و مصالح ساختمانی در مقادیر متفاوت یافت می‌شود. گاز رادون از خاک اطراف منازل و از طریق شکاف‌ها و سوراخ‌ها وارد فونداسیون منازل می‌شود و یا از طریق مصالح ساختمانی که از خاک حاوی رادون تهیه‌شده‌اند به منازل وارد می‌شود. برآوردها نشان می‌دهد که سالانه 20 هزار مرگ ناشی از سرطان ریه به علت مواجهه با رادون در منازل اتفاق می‌افتد.

افراد از طریق درمان‌های خاص پزشکی در مواجهه با پرتوهای یونیزان قرار می‌گیرند. پرتوهای ایکس که در غربالگری و تشخیص بیماری‌ها مورداستفاده قرارمی گیرند نمونه‌ای از مواجهه افراد با پرتوهای یونیزان است. مقدار پرتو دریافتی از این طریق در کوتاه‌مدت بسیار پایین است، بااین‌حال دریافت این پرتوها توسط زنان باردار ممکن است در فرزندان منجر به خطر سرطان خون گردد.

6- آفت‌کش‌ها

 مطالعات میزان بالای سرطان سیستم لنفاوی و خون، لب، معده، ریه، مغز پروستات و سرطان پوست را در افرادی که مواجهه آن‌ها با آفت‌کش‌ها بالاست مانند کشاورزان، استفاده‌کنندگان از این آفت‌کش‌ها، خلبانان هواپیماهای سم‌پاش و افرادی که در کارخانه‌های تولید سموم و آفت‌کش‌ها فعالیت می‌کنند را نشان داده است.

7- حلال‌ها

در مطالعات حیوانی حلال‌های مورداستفاده در تینرها، رقیق‌کننده‌های رنگ، پاک‌کننده رنگ و گریس و مواد مورداستفاده در خشک‌شویی سرطان‌زا یا مظنون به سرطان‌زایی شناخته‌شده‌اند. در مورد مطالعات انسانی نیز البته نه به‌طور قطعی همین استنباط وجود دارد. به‌جز در مورد ترکیب بنزن که سرطان‌زایی آن در انسان قطعی است. بنزن به‌عنوان ماده‌ای که در انسان باعث سرطان خون می‌شود، شناخته‌شده است. این ماده به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان حلال در صنایع شیمیایی و دارویی استفاده می‌شود و یکی از اجزاء بنزین است. کارگرانی که در صنایع شیمیایی، پتروشیمی، صنایع دارویی، صنایع لاستیک، پمپ‌بنزین و صنایع حمل‌ونقل کار می‌کنند در معرض بنزن قرار دارند. به دلیل اینکه بنزن در بنزین وجود دارد در اطراف پمپ‌بنزین‌ها و فضاهای محصور، آلودگی هوا توسط اگزوز خودروها رخ می‌دهد. بنزن همچنین در دود سیگار نیز وجود دارد.

8- الیاف، ذرات ریز و غبار

آزبست و همه اشکال تجاری آن برای انسان سرطان‌زا است. الیاف آزبست از طریق تجزیه موادی مانند عایق‌های پوششی، حرارتی، الکتریکی، ورق‌ها ولوله‌های سیمانی، مصالح ساختمانی، مصالح کف، واشرهای درزبندی، پلاستیک‌ها و محصولات پارچه و کاغذ به محیط آزاد می‌شوند. همچنین این ماده هرچند ممنوع شده است ممکن است در تهیه لنت ترمز به‌کاربرده شود که می‌تواند از این طریق وارد هوا شود.

غبار سلیس با فزایش سرطان ریه مرتبط است. این ترکیب در محیط‌های صنعتی و شغلی مانند معادن زغال‌سنگ، معدن کاری، پردازش سنگ گرانیت و عملیات سند بلاست و شن شویی یافت شده است.

9- دی اکسین‌ها

دی‌اکسین‌ها ترکیبات ناخواسته در فرآیندهای شیمیایی هستند که حاوی کلر و هیدروکربن (موادی که کربن و هیدروژن دارند) می‌باشند. این ماده در صنایع سفید کردن کاغذ، سوزاند پسماندهای شهری و بیمارستانی به‌ویژه پسماندهای حاوی پلاستیک‌های کلردار و مشعل‌های الکتریکی خاص تولید می‌شوند. این ترکیبات می‌توانند در چربی تجمع یافته و به‌کندی تجزیه می‌شوند.

10- هیدروکربن‌های معطر چند حلقه‌ای

منبع عمده تولید هیدروکربن‌های معطر چند حلقه‌ای سوختن چوب، بنزین، گازوئیل، زغال، سیگار و غذاهای کباب شده بر روی زغال می‌باشد. غذاهایی که حاوی این ترکیبات هستند عبارت‌اند از مواد غذایی دودی شده، بریان شده، کباب شده بر روی زغال، قهوه‌ی برشته‌شده و سوسیس برشته‌شده.

11- فلزات

ترکیبات آرسنیک در آب با ایجاد سرطان‌های پوست، ریه، مثانه، کلیه و کبد مرتبط است. همچنین تنفس آن در محیط‌های کاری با خطر سرطان ریه مرتبط است. فلز کادمیوم و ترکیبات آن با افزایش سرطان ریه مرتبط است. این ماده عمدتاً برای روکش کردن فلزات جهت جلوگیری از زنگ‌زدگی استفاده می‌شود. برخی از ترکیبات کروم به عنوان ماده سرطان‌زا شناخته‌شده است. از این ترکیب در صنایع آبکاری فلزات استفاده می‌شود. سرب و ترکیبات آن به‌عنوان ماده مظنون به سرطان‌زایی انسان شناخته می‌شوند. نیکل و ترکیبات آن با سرطان حفره بینی، ریه و احتمالاً حنجره ارتباط دارد.

12- سموم قارچ‌ها

افلاتوکسین‌ها ماده‌ای سرطان‌زا است که توسط برخی از قارچ‌ها تولید می‌شوند. حبوبات و بادام‌زمینی متداول‌ترین مواد آلوده به این سم هستند. گوشت، تخم‌مرغ و شیر حیواناتی که از خوراک آلوده به افلاتوکسین تغذیه می‌کنند منبع دیگری برای مواجهه با این سم می‌باشد. این ترکیب با ایجاد سرطان کبد در انسان در ارتباط می‌باشد.

چه راه‌هایی برای کاهش خطر ایجاد سرطان وجود دارد؟

§         سیگار، پیپ، قلیان، تنباکوی جویدنی مصرف نکنید. سیگار را با نفس عمیق نکشید. در معرض افرادی که به هر شکلی تنباکو مصرف می‌کنند قرار نگیرید.

§         اگر داری اضافه‌وزن هستید وزن خود را کاهش دهید.

§         ورزش منظم حداقل 30 دقیقه در روز و در بیشتر روزهای هفته به‌صورت منظم انجام دهید.

§         از مصرف غذاهای پرکالری و پرچرب خودداری کنید.

§         از مصرف زیاد گوشت قرمز، محصولات گوشتی فراوری‌شده (سویس و کالباس و غیره)، نمک و غذاهای نگهداری شده در نمک خودداری کنید و یا مصرف آن را به حداقل برسانید.

§         در رژیم غذایی روزانه از سبزی‌ها و میوه‌های تازه استفاده کنید.

§         از مواجهه طولانی‌مدت با نور خورشید (ساعت 10 صبح تا 4 بعدازظهر) خودداری کنید و درصورتی‌که ممکن نباشد از کرم ضد آفتاب، لباس‌داری آستین‌بلند، کلاه مناسب استفاده کنید.

§         از عفونت‌های باکتریایی و ویروسی اجتناب کنید. از انجام اقدامات پرخطر مانند مقاربت جنسی ناسالم دوری‌کنید. استفاده تزریقی مواد مخدر می‌تواند منجر به بیماری‌های هپاتیت و ایدز گردد. در صورت امکان خود را در برابر هپاتیت بی واکسینه کنید.

§         به مشکلات معده توجه کنید و در جستجوی درمان آن باشید.

§         در صورت نیاز به انجام اقدامات تشخیصی و درمانی که امکان مواجهه با پرتوهای یونیزان مانند پرتوایکس در آن وجود دارد با پزشک خود مشورت کنید.

§         منزل خود را برای وجود مقادیر بالای گاز رادون بررسی کنید.

§         تا حد امکان از تماس با آفت‌کش‌ها اجتناب کنید.

§         درزمانی که با حلال‌ها کار می‌کنید مطمئن شوید که تهویه به‌خوبی انجام می‌شود و یا در محیط بیرون و در هوای آزاد کار کنید.

§         اگر در محیطی کار می‌کنید که امکان مواجهه با ذرات، الیاف و غبار وجود دارد از ماسک مناسب استفاده کنید.

§         در محیط کار از وسایل حفاظت فردی مناسب استفاده کنید.

دکتر محمدرضا سمائی- مدیرگروه مهندسی بهداشت محیط

احسان قره چاهی- دانشجوی دکترای مهندسی بهداشت محیط