محیط زیست از ارزشمندترین نعمت های خداوند متعال به بشر بوده و نقش مهمی در حیات همه موجودات دارد. ولی در حال حاضر این نعمت الهی از طرف بشر مورد هجمه قرار گرفته و به سرعت رو به تخریب، آلودگی و زوال است.

هوا جزء جدایی ناپذیر حیات کلیه موجودات زنده و منبع حیاتی برای ادامه حیات محیط زیست در کره زمین است. متاسفانه طی دو قرن متمادی اتمسفر زمین در اثر انتشار حجم زیادی از آلاینده ها توسط انسان در معرض تهدید جدی قرار گرفته و دچار برخی تغییرات جدی اکوسیستمی، تغییر توازن ترکیبات گازها و هم چنین به هم خوردن نظم طبیعی سیکل های آب و هوایی کره زمین شده است. طبق مطالعات و گزارشات علمی، بزرگ ترین مشکل زیست محیطی شهرهای بزرگ دنیا و از جمله ایران، مسأله آلودگی هوا است. تعاریف بسیاری برای آلودگی هوا پیشنهاد شده است.

از نظر سازمان حفاظت محیط زیست، آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون ساز و غیر یون ساز، بو و صدا در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کیفیت آن را تغییر دهد به طوری که برای انسان، سایر موجودات زنده و ابنیه زیان آور باشد. مونوکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، ذرات معلق کمتر از ده میکرون، ازن و هیدروکربن های نسوخته از مهم ترین آلاینده های هوا هستند. در ایران میزان چگالی گازهایی چون دی اکسید کربن و دی اکسید نیتروژن، بخصوص در روزهای پاییزی و تابستانی، چند برابر بیشتر از حد استاندارد است. همین امر باعث شده که در سال های اخیر نگرانی های زیادی متناظر با آلودگی ها و عدم تناسب فعالیت های پیشگیرانه با سطح آلودگی، بروز کند.

در ایجاد آلودگی هوا، عوامل طبیعی و انسانی دخیل هستند که البته امروزه مسئله آلودگی هوا بیشتر منشأ انسان ساخت دارد و محصول فعالیت های گوناگون انسان است. منابع طبیعی (فعالیت های آتشفشان ها و آتش سوزی جنگل ها، گرد و غبار طبیعی، دود و منوکسید کربن ناشی از آتش سوزی ها) و منابع مصنوعی یا انسان ساخت (وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری، صنایع، کشاورزی و ...) آلاینده های مختلفی را به هوا منتقل می کنند که اثرات سویی بر سلامت افراد جامعه دارند و منجر به مرگ زودرس، بیماری های قلبی عروقی، برونشیت، اختلالات تنفسی و سرطان می شوند. در ایران، صنایع، حمل ونقل و گرمایش خانگی جزء اصلی ترین بخش ها در تولید گازهای گلخانه ای هستند. عوامل دیگری چون تحریم های بین المللی و عدم وجود دانش و فناوری لازم در بهینه سازی فرایندها، دلیل دیگر در کاهش روزافزون کیفیت هوا در ایران هستند.

به دنبال پیشرفت های صنعتی و افزایش استفاده از سوخت های فسیلی به عنوان عامل مهم افزایش دود و آلودگی هوا در قرن بیستم، حفظ هوای پاک و مبارزه با آلودگی هوا مورد توجه سران کشورها قرار گرفت. در قانون اساسی ایران بهره مندی از محیط زیست سالم، حق هر فردی دانسته شده و از آن می توان نتیجه گرفت که بهره مندی از هوای پاک و سالم نیز حق هر فردی می باشد. برای دستیابی به این مهم در چندین مرجع مختلف، قوانین و آیین نامه هایی برای فراهم آوردن هوای پاک و سالم به وسیله ی کنترل آلودگی هوا ناشی از صنعت، حمل و نقل و غیره تدوین شده اند. در حقوق ایران اکثر ضمانت های کیفری مقابله با آلودگی هوا شامل کیفرهایی نظیر جزای نقدی، حبس، جلوگیری از تردد وسایل نقلیه و تعطیل واحد آلاینده است. اجرای اقدامات موثر برای بهبود کیفیت هوا و کاهش خطرات ناشی از اثرات سوء آلودگی هوا بر ارتقای سلامت جامعه و پیشگیری از بیماری ها بسیار ضروری است. اگرچه بهترین روش کنترل آلودگی هوا، کاهش منبع انتشار آلودگی از طریق بهبود و افزایش استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی، از رده خارج کردن وسایل نقلیه فرسوده، کاهش انتشار آلاینده های خروجی از وسایل نقلیه از طریق ارتقاء کیفیت آن ها و سوخت مصرفی، به کارگیری وسایل حمل و نقل پاک، تدوین استانداردهای انتشار و کیفیت هوا بر اساس مبانی علمی و قابل اجرا، مصرف بهینه انرژی، همکاری همه افراد جامعه جهت کاهش انتشار آلاینده های هوا است؛ اما متأسفانه برنامه های ارائه شده در زمینه کاهش غلظت بسیاری از آلاینده های هوا چندان موفق نبوده است. لذا با توجه به مقادیر بالای غلظت آلاینده های هوا در مناطق مختلف کشور، ضروری است افراد میزان مواجهه خود را با این عامل سرطان زای قطعی کاهش دهند تا از اثرات سوء سلامتی و اقتصادی آن کاسته شود.

لیلا مرادی دکترای آموزش بهداشت و ارتقای سلامت