اعتیاد به مواد مخدر یکی از مهم ترین مشکلات جامعه جهانی است که موجب هدر رفتن سرمایه های هنگفت اقتصادی و انسانی می شود.

اعتیاد یعنی "وابستگی به مصرف مواد به گونه ای که کاملا" مضر به حال شخص و اجتماع باشد." در اعتیاد به هر نوع ترکیب شیمیایی که باعث تغییر در کارکرد مغز شود، ماده مخدر و به مجموعه آن ها مواد مخدر می گویند. این تغییر می تواند به صورت بروز هیجان، افسردگی، رفتار ناهنجار، عصبانیت یا اختلال در قضاوت باشد. تمام مواد مخدر با هر نام و نوع مصرف باعث ایجاد اعتیاد و وابستگی می شوند. این مواد بر روی شخصیت، ادراک و شناخت فرد اثرات تخریب کننده دارند. 

مبارزه با اعتیاد علاوه بر تمهیدات اجتماعی، نیازمند آگاهی و توانایی های فردی است و در این زمینه پیشگیری از نقش بسیار مهمی برخوردار است. پیشگیری از اعتیاد به مراتب آسان تر و مفیدتر از درمان شخص معتاد است.

مهم ترین نهاد اجتماعی که در پیشگیری از اعتیاد می تواند بسیار موثر باشد، خانواده است. خانواده می تواند نقش برجسته ای در کاهش انحرافات اجتماعی و آسیب پذیری فرزندان داشته باشد. محیط خانوادگی مناسب باعث شکل گیری و رشد سلامت فرزندان می شود و محیط های خانوادگی نامناسب می تواند آسیب های روانی و شخصی جبران ناپذیری را به فرزندان وارد کند. بنابراین آگاهی و شناخت والدین از موضوع اعتیاد و روش های پیشگیری از آن ضرورت دارد.

برخی از ویژگی های رفتاری خانواده ها از جمله برخورد نامناسب با فرزندان، فرزندپروری ضعیف، اختلاف والدین با یکدیگر، عدم نظارت والدین بر رفتار فرزندان، گرایش اعضای خانواده به مصرف مواد و برخی دیگر از رفتارهای ضداجتماعی می توانند منجر به مشکلات اجتماعی، آسیب های روانی یا اعتیاد در فرزندان شوند. به طور کلی محیط آشفته و بی ساختار خانوادگی، عامل خطر عمده ای برای مصرف مواد محسوب می شود. در عین حال ویژگی های دیگری وجود دارد که نقش محافظت کننده از اعتیاد را برای فرزندان دارد. این ویژگی ها می تواند شامل رابطه امن و سالم با فرزندان، نظارت والدین بر فرزندان و ایجاد مقررات مناسب برای آن ها، انتقال مناسب ارزش های اخلاقی و اجتماعی به فرزندان و حمایت از آن ها باشد.

بر اساس شواهد موجود اگر به والدین در این زمینه آموزش های مناسب داده شود به مراتب بیشتر از برنامه های آموزش فرزندان به تنهایی موثر خواهد بود. کودکان بیش از همه از والدین خود تاثیر می پذیرند. آگاه سازی والدین یکی از بخش های موثر در هر برنامه پیشگیری از اعتیاد است. والدین باید از خطر اعتیاد آگاه شوند و درباره پیشگیری از آن احساس مسئولیت کنند. این آگاه سازی باید به طور مکرر از راه های مختلف مانند کتاب خواندن، جزوه، روزنامه، شرکت در جلسات مشاوره، سمینار و پیوستن به انجمن ها و تشکل های والدین انجام شود. آگاه سازی خانواده و آموزش والدین شامل ابعاد مختلف است که به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود:

• ارائه اطلاعات لازم درباره مواد مخدر به خانواده ها

والدین باید از نوع مواد اعتیادآور شایع در منطقه محل زندگی، شکل و اسامی رایج آن ها، نحوه مصرف و علائم مصرف آن ها مطلع باشند. همچنین والدین باید از موقعیت هایی که کودکان را مستعد سوء مصرف مواد می سازد و چگونگی برخورد با این صفات نیز اطلاعات لازم را به دست آورند.

• افزایش مهارت لازم برای ایجاد پیوندهای خانوادگی قوی

جوانانی که با خانواده پیوندهای قوی و مثبت دارند، کمتر احتمال دارد به گروه ها و دوستی هایی بپوندند که صرفا" دور محور مصرف مواد شکل می گیرد. محیط خانوادگی سالم و بدون تنش عامل مهمی در پیشگیری از ابتلای فرزندان به اعتیاد است. والدین باید یاد بگیرند که چگونه هنگام صحبت فرزندشان کاملا" به او توجه کنند، با او ارتباط چشمی برقرار کنند و به احساسات و عواطفش پاسخ دهند. چگونه با کلام یا بدون کلام، افکار و اعمال صحیح وی را تشویق کرده یا در صورت عصبانیت، چگونه با فرزندان خود رفتار کنند. والدین باید مطمئن باشند که فرزندان شان به راحتی مشکل خود را با آنان مطرح می کنند.

• کمک به افزایش اعتماد به نفس در فرزندان

افرادی که مبتلا به سوء مصرف مواد مخدر می شوند، اغلب اعتماد به نفس کمی دارند. در مقابل نوجوانانی که درباره خود احساس مثبتی دارند، بیشتر می توانند در مقابل اصرار دوستان شان به مصرف مواد مقاومت کنند. والدین باید بدانند که پرهیز از تحقیر فرزندان، واگذاری مسئولیت های مناسب بر اساس سن و توانایی کودک و نوجوان و همچنین تشویق به عنوان بهترین روش تربیتی می تواند والدین را به اهداف خود برساند.

• ایجاد سیستم ارزشی قوی

والدین باید یاد بگیرند که چگونه به راحتی و آزادانه در مورد ارزش های مختلفی مانند اتکا به خود و احساس مسئولیت فردی با فرزندان خود صحبت کنند و از جذب شدن این ارزش ها توسط فرزندان شان مطمئن شوند.

• وضع مقررات واضح در خانواده

کودکان به وجود اصول و مقررات خاص در خانواده نیاز دارند. به طـور کلی، هنگامی که اصول رفتاری خانواده و انتظاراتی که از افراد وجود دارد، کاملا" روشن باشد، بندرت ممکن است که افراد این اصول و انتظارات را مورد حمله قرار دهند، به ویژه اگر نسبت به خانواده احساس تعلق داشته باشند. داشتن اقتدار در ارتباط با فرزندان با ارتباط صمیمانه منافاتی ندارد.

• آموزش الگوی خوب بودن

والدین همیشه از مهم ترین الگوهای زندگی فرزندان خود هستند. فرزندان بسیاری از الگوهای رفتاری، خصوصیات اخلاقی، انگیزه ها و ارزش های والدین خود را از طریق فرآیندهای تقلید و همانند سازی کسب می کنند. بنابراین والدین می توانند از تأثیر قوی خود برای ارایه الگوهای رفتاری صحیح استفاده کنند. به طور مثال مهارت "نه گفتن" و مقاومت در برابر خواسته های خلاف دیگران را به فرزندان خود آموزش دهند.

• تشویق فعالیت های سالم و خلاق

این برنامه شامل تشویق والدین به صرف وقت برای فرزندان خود و همچنین تشویق و حمایت والدین از فعالیت های کودک در مدرسه، ورزش، موسیقی و سرگرمی های سالم است. همراهی والدین با فرزندان خود موجب استحکام ارتباط مطلوب بین آن ها می شود. تشکیل جلسات والدین با یکدیگر و ایجاد تشکل های جمعی آنان می تواند موجب تقویت محیطی عاری از مواد مخدر باشد.

 لیلا مرادی کارشناس گروه بهداشت عمومی